وقتي سال‌ها پيش در معدودي از فيلم هاي سينمايي و سريال هاي تلويزيوني آن سوي آ‌ب‌ها، از خاويار يا فرش ايراني هر چند در يك سكانس فقط يادي مي‌شد، بيننده وطني با حس برانگيخته شدن غرور ملي‌اش لذت مي‌برد و چه بسا آن را سوژه بحثي در محفلي خانوادگي مي‌كرد؛ بدون آن كه بداند خاويار قدمتي 400 ميليون ساله دارد و متعلق به عصر ژوراسيك است! ماهياني كه فسيل‌هاي زنده جهان ناميده شده‌اند و 6 گونه با ارزش آن در جهان در درياي خزر زندگي مي‌كنند. ماهياني كه درياي خزر به تنهايي 93 درصد از ذخيره خاويار و ماهيان خاوياري جهان را در خود جاي داده است و در اين ميان نيز كيفي ترين گونه‌ها سهم صيادان ايراني است كه در عميق‌ترين قسمت آب‌هاي درياي خزر مشغول صيد ماهيان خاويار بوده‌اند.
تجارت يك ميليارد دلاري و بسيار پرسود خاويار كافي بود تا حس منفعت جويي انسان‌ها برانگيخته شود و آنها بدون توجه به نشانه‌گذاري و سرپيچي از كنوانسيون «سايتس» در كم شدن گونه‌هاي ماهيان خاوياري بسيار تاثير گذار شوند و تاسف بارتر آن كه پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي كه چهار همسايه مدعي براي بهره برداري از آب‌هاي اين درياي با ارزش تراشيد، روند غير مسئولانه اين كشورها نيز نتوانست جبران رهاسازي 22 ميليون بچه ماهي خاوياري از گونه قره برون در دريا توسط ايران و مجازات هاي سنگين مانند جريمه نقدي، حبس، توقيف قايق و ابزار صيد براي صيد قاچاق آن توسط ايران كه مديريت حفظ و تكثير و رها سازي ماهيان خاوياري درياي خزر را بر عهده دارد، بنمايد.
اگر چه در محافل شيلاتي و طي سال هاي اخير كارشناسان با احتياط شديد موضع گيري مي‌كنند و تغيير چند باره روساي سازمان شيلات طي چند سال اخير به دغدغه دلسوزان اين صنعت افزوده شده است، اما نمي توان شوك اظهارنظر عبدالحسين ناصري نماينده گرگان و آق قلا در مورد زيان 150 ميليارد ريالي دپو شدن 5/4 تن خاويار در سردخانه هاي كشور را ناديده گرفت! زياني كه اگر چه وي در انتقادش رنگ و بوي سياسي به آن بخشيد و صادر نشدن مجوز صادرات اين حجم از خاويار را متوجه پروتكلي كرد كه 10 سال قبل با كشورهاي حاشيه درياي خزر امضاء شده بود. پروتكلي كه بر اساس آن مقرر شده بود چنانچه يكي از آن كشورها مخالف صادرات ايران باشد، اين كار صورت نگيرد. اگر چه اين انتقاد ناقص ماند و نماينده گرگان در گفت و گويي اشاره به چرايي متوقف نشدن صادرات خاويار طي 9 سال اجراي پروتكل نشد؛ اما نمي توان به قول اين نماينده اصولگراي مجلس هشتم، زيان هاي سياسي توقف صادرات خاويار علاوه بر زيان هاي اقتصادي آن را ناديده گرفت.
به ويژه آن كه به قطع دست ايران از بازار جهاني خاويار، ترفندهاي سياسي برخي كشورها براي رقم زدن سرنوشت مشابه پسته، فرش و زعفران براي اين محصول نيز به واقعيت و آرزوي آنها نزديك تر خواهد شد!
در واقع به اعتقاد كارشناسان، فارغ از انگيزه و چرايي پذيرش پروتكل مورد انتقاد نماينده گرگان در مجلس هشتم از سوي دولت وقت، اين گونه نامهرباني‌ها، نتيجه سهل‌انگاري متوليان حمايت از صادرات محصولات داراي ارزش افزوده فراوان كشورمان بوده است و بايد مجلس و دولت هر چه سريعتر در سياست‌هاي صادراتي كشور تجديد نظر كنند.
يكي از كارشناسان شيلات كه نخواست نامش فاش شود، عقد پروتكل 10 سال پيش با كشورهاي همسايه درياي خزر را با قطع مجوز صادرات خاويار ايران بي‌ارتباط و نوعي فرافكني براي سرپوش گذاردن بر مديريت ضعيف نمايندگان طرف مذاكره از سوي سازمان شيلات مي‌داند و مي‌گويد: چطور تا پيش از سال 2010 ميلادي، به رغم عقد آن پروتكل، ايران با ارائه دلايل محكم مجوز صادراتي‌اش را مي‌گرفت و تمام كشورها، به رغم ميل باطني، نمي‌توانستند بر آن توافق نكنند!؟
به گفته اين كارشناس،‌ايران در حالي جلسه مرتبط با سهميه صادراتي سال 2010 ميلادي را ناكام ترك كرده است كه هر سال جلسات مربوطه در يكي ديگر از كشورهاي همسايه خزر به جز ايران برگزار مي‌شد و ايران در آن جلسات سهميه صادراتي اش را مي‌گرفت! البته در اين ارتباط و دلايل طفره رفتن معمول طرف روسي نقطه نظرهاي متفاوتي به ذهن خطور مي‌كند و وقتي روس‌ها 12 سال در گشايش نيروگاه اتمي بوشهر و اخيراً ارائه موشك‌هاي تدافعي اس 300 بد سابقه شده‌اند مي‌توان اين عشوه‌ها و غمزه‌ها را هم در يك راستا ديد و تنها راهكار خروج از بن بست را اتخاذ ديپلماسي موثر در قبال اين كشور عنوان كرد. چرا كه به گفته برخي صاحبنظران شيلاتي، از آنجا كه سهم روسيه از صيد خاويار خزر مصرف داخلي جهت جهانگردهاي ثروتمند غربي دارد؛ منع شدن همه كشورهاي حاشيه درياي خزر به صادرات خاويار نه تنها ضرري را متوجه روسيه نمي‌كند، بلكه از بعد استراتژي بازاريابي مي‌تواند مانع يكه تازي ايران در بازار جهاني خاويار شود و قيمت آن را هم در جهت افزايش سود طرف روسي ارتقا بخشد. اين فارغ از دليلي است كه در مواضع بعضاً احساسي و صريح، نثار متوليان امر صادرات مي‌شود. به طور مثال چندي پيش يكي از منتقدان نتيجه آخرين كميسيون مشترك در كامنتي كه براي يك سايت اينترنتي گذاشت، نوشته بود: «چرا ما عادت كرديم تمام مشكلاتمان را به گردن اين و آن بيندازيم؟ وقتي (...) متوليان امر باعث شد كمر فرش ايران شكسته شود، تقصير كشورهاي همسايه چيست؟ آيا جز اين است كه همه كشورهاي دنيا به دنبال افزايش ثروت و درآمد مردم خود هستند؟
وقتي كشور دوست و (...) چين حق دارد فرش تبريز و كاشان را به نام خود در جهان به فروش رساند، آيا كشورهاي همسايه بايد براي صادرات خود از ما اجازه بگيرند؟ وقتي زعفران كشور ما به صورت فله اي به اسپانيا و ايتاليا صادر ميشود و ارزش افزوده بسته بندي آن نصيب آنها مي‌گردد، چه انتظار ديگري داريد؟» اگر چه يك مخاطب ديگر همان سايت نيز پيشنهاد ديگري دارد و مي گويد: بهتر است خاويار ايران را به گونه اي در داخل كشور توزيع كنيم تا نيروهاي جوان و خلاق كشور بتوانند از تاثيرات بسيار مغذي آن بهره مند شوند. او اعطاي يارانه از سوي دولت جهت اختصاص خاويار ممتاز ايراني به چهره هاي جوان و خلاق كشورمان را فرصت سازي از اين موقعيت ارزيابي ميكند و مي افزايد: اگر قرار باشد تاريخ مصرف خاويارهايي كه قرار بود صادر شوند در سردخانه ها منقضي شود، همان بهتر كه بدون دست روي دست گذاشتن آن را به صورتي هدفمند توزيع كرد.
به گفته اين شهروند، در واقع اختصاص اين يارانه نوعي سرمايه گذاري براي ساختن جامعه اي سالم و تندرست است كه بتواند هسته اي فكر كند!
اگر چه زمزمه‌هاي كارشكني روس‌ها در تصويب و سهميه بندي صادرات خاويار ايران در اجلاس تير ماه بندر انزلي با ترك اجلاس از سوي نماينده روسيه مسجل شده بود و محمد پور كاظمي رئيس موسسه ماهيان خاوياري و نماينده دولت ايران در اجلاس در موضعي خوشبينانه آن را به معناي توقف صادرات خاويار خزر ندانسته بود، اما گفت و گوي سرپناه رئيس وقت سازمان شيلات با «واحد مركزي خبر» حدود دو هفته پيش از اجلاس تهران نيز عجيب مي نمود و ادعاي بعدي پس از صادر نشدن مجوز صادرات به خاويار ايران را زير سوال مي برد؛ آنجا كه رئيس وقت سازمان شيلات پس از اظهار نظرش در مورد قرار گرفتن خاويار پرورشي سر سفره ايرانيان كه البته اشاره اي به قيمت آن هم نكرد؛ از پيگيري جدي سازمان شيلات براي گرفتن مجوز صدور 7 تن خاويار ايران خبر داد كه همين امر بيانگر ناكامي هيات مذاكره كننده ايراني با طرف هاي مذاكره در اجلاس تهران است. البته پيش از اجلاس تهران نيز بدبين ترين كارشناس شيلاتي تصور نمي كرد ايران تن به تصميم آن كميسيون دهد و از منافع خاويارهاي استحصالي درياي خزر كه در سردخانه ها چشم انتظار مجوز صادرات بودند سرباز زند. صادراتي كه به دليل قرار داشتن محصول در سردخانه ها توجيهي براي حفاظت از ذخاير خاوياري درياي خزر نمي تواند باشد و علامت سوال بزرگتري را پيش رو قرار ميدهد.
در واقع تنها چيزي كه در اظهارات سرپناه سوژه محافل خبري شد، وعده او مبني بر قرار گرفتن خاويار بر سر سفره ايرانيان بود كه اسباب شوخي و مزاح نيز شده بود.
يكي تداخل خاويار با بوي نفتي سفره هاي ايراني را غير ممكن دانست و ديگري اظهار خشنودي كرد كه از سال 1389 خاويار جاي نان 2 هزار توماني را سر سفره هاي ايراني خواهد گرفت! يكي از عبارت «سر سفره» اعلام تنفر و ديگري از نفتي كه سر سفره ها آمد، اعلام كفايت كرد و گفت: «همه چيز از سر سفره رفت تا جاي نفت باز بشود، احتمالاً اين بار خودمان بايد از سر سفره بريم تا جاي خاويار باز گردد!»
در هر صورت فارغ از دستمايه هاي طنزي كه قصه خاويار ايراني در سال 1388 رقم زد، اظهارات محمد تقي برخورداري كارآفرين برتر ملي در سال 1387 خورشيدي مبني بر امكان پرورش ماهي خاوياري در خارج از آب دريا هم نتوانست مرهمي بر زخم ها باشد، چرا كه وي به رغم ادعاي اين كه توانسته است پنج تن خاويار توليدي را به 15 تن برساند و امكان ارتقاي آن به 70 تن را در صورت وجود نقدينگي و سريع درصد ور مجوز دارد، يك سال و نيم در انتظار دريافت وام بانكي براي راه اندازي صنعت فراوري خاويار مانده است!
در هر صورت در آستانه نوروز 89 و در حالي كه مردم خود را براي تحويل سال پر حادثه 1388 آماده مي كردند، عبدالحسين ناصري نماينده مردم گرگان و آق قلا و مخبر كميسيون امنيت داخلي و شوراها بار ديگر اقدام به موضع گيري صريح تر از قبل كرد و به روشني پيكان تقصير انقضاي تاريخ مصرف 5/4 تن خاويار مرغوب ايراني در سردخانه‌ها را متوجه معاون وزير جهاد كشاورزي و رئيس معزول سازمان شيلات كشور كرد كه تن به پروتكل با كشورهاي حاشيه درياي خزر داده است.
وي با بيان اين كه پروتكلي به اين مهمي را بايد شخص رئيس جمهوري به طور مستقيم دستور مي‌داد يا به تاييد نمايندگان مجلس مي‌رسيد، افزود: يك معاون وزير به تنهايي نمي‌تواند و نبايد قادر به امضاي چنين كاري باشد كه متاسفانه صورت گرفته و ما را در عمل انجام شده قرار داده است!
در هر حال چه باب ميل اين نماينده باشد و چه نباشد؛ ظاهراً هيچ شانسي جز فروش يا توزيع رايگان خاويارهاي استحصالي در بازار داخلي متصور نيست و از آنجا كه به اذعان همين نماينده تاريخ انقضاي آنها سر آمده است، بايد اين خاويارها را غير قابل مصرف «ارزيابي كرد كه اگر چنين باشد؛ مشخص نيست چه كسي بايد تاوان ناكامي و خسارت مالي در جلب كشورهاي همسايه و به ويژه روس ها را در صادر نشدن مجوز صادرات محموله هاي خاويار ايراني بپردازد!؟
كارشناس فروش يكي از شركت هاي پر سابقه در امر عمل آوري و صادرات خاويار با بيان اين كه پس از قطع امكان صادرات 5 تن سهميه خاويار صادراتي ايران، بايد اين محصول در بازار داخلي مصرف شود، مي گويد: متاسفانه به دليل نبود تقاضا از سوي بازار داخلي كه آن هم ناشي از گران بودن خاويار براي مصرف كنندگان ايراني است، خاويارها در سردخانه مانده است!
وي اگر چه بسيار محتاطانه سخن مي‌گفت، اما وقتي با اصرار خبرنگار مبني بر شائبه انقضاي تاريخ مصرف خاويارهاي دپو شده مواجه مي‌شود، به گفتن اين جمله بسنده مي كند: «بر اساس تاريخ مندرج در ظرف بسته بندي شيلات، براي صادر كننده حداكثر 3 ماه مهلت وجود دارد تا آن را به دست مصرف كننده برساند!»
وي مي گويد: قيمت خاويارها بر اساس نوع ماهيان خاوياري، و ريزي و درشتي خاويارها و برخي پارامترهاي ديگر تفاوت مي‌كند، اما به طور نمونه مي توان گفت كه در حال حاضر بهترين نوع خاويار ايران در بسته هاي 50 گرمي بازار داخلي 165 هزار تومان قيمت خورده است و البته اين در حالي است كه همين خاويار در بازار اروپا 3 برابر نرخ فروش در داخل ارز آوري دارد! جالب آن كه اين تقاضا مشروط به صادرات عمده و صرفاً براي كشورهاي اروپايي است و به طور مثال شركت «پتروسيان» در فرانسه پس از خريد 3 برابري نرخ خاويار داخلي، آن را بر اساس سلايق مشتريان اروپايي بسته بندي و با قيمت بالاتر در فروشگاه ها عرضه مي كند!
اين كارشناس فروش خاويار، دليل افزايش قيمت خاويار طي سال هاي اخير را رشد فرهنگ مصرف مشتريان خارجي و حتي داخلي به رغم قيمت گران آن مي داند و مي گويد: البته با توجه به شرايط دشوار اقتصادي در داخل كشور تنها زماني مي توان به فروش خاويارهاي استحصالي در داخل كشور اميدوار بود كه قيمت ها از نرخ كنوني بسيار پايين تر بيايد.
كلي گويي اظهارت در توجيه توقف صادرات خاويار ايران با هدف حفظ ذخاير خزر بر خلاف سياق سال هاي گذشته قانع كننده نيست. اما تناقض تمايل متوليان به اخذ مجوز از سويي و دپو ماندن 5/4 تا 5 تن خاويار صادراتي در سردخانه هاي شيلات حاكي از ناكامي بزرگي است كه دليل آن هر چه باشد، عاملي غير از ادعاهاي عنوان شده را به اذهان متبادر ميسازد. شايد دست كم توقف صادرات خاويار ايراني اين دستاورد را داشته باشد تا با پذيرايي از ديپلمات هاي خارجي در ميز صبحانه عقل از چشم آنها ربود تا خاويار خزر تنها خوراكي گرانقيمتي در جهان نباشد كه در ميهماني هاي رسمي مقام هاي خاص جهان سرو ميشود.
به طور قطع خاويار خزر به غير از سرو شدن در صبحانه كاري ولاديمير پوتين نخست وزير روسيه به افتخار حضور باراك اوباما رئيس جمهوري آمريكا در تيرماه 1388 در مسكو مي تواند با قدمتي پيش از وجود دايناسورها پاي صبحانه سايرين نيز سرو شود. البته اگر قبل از تحقق پيش بيني مركز تحقيقات ماهيان خاوياري ايران، زودتر از سال 1400 خورشيدي ذخاير خاويار درياي خزر به صفر نرسيده باشد!/ايلنا